Sốc phản vệ là gì?
Sốc phản vệ (Anaphylaxis) là một phản ứng dị ứng toàn thân, khởi phát đột ngột và diễn biến nhanh. Đây là tình huống y khoa khẩn cấp cần được xử lý kịp thời, vì nếu chậm trễ, người bệnh có thể gặp nguy hiểm về tính mạng trong thời gian ngắn.
Về cơ chế, khi cơ thể tiếp xúc với một chất gây dị ứng (dị nguyên), hệ miễn dịch phản ứng quá mức, giải phóng ồ ạt các chất trung gian hóa học như Histamine, leukotriene, prostaglandin, Những chất này làm mạch máu giãn rộng đột ngột, tụt huyết áp, đường thở co thắt và sưng phù. Kết quả là:
- Huyết áp tụt nhanh, não và các cơ quan không được cung cấp đủ máu.
- Đường thở bị sưng phù, co thắt, dẫn đến khó thở, nghẹt thở.
- Tim mạch rối loạn, có thể gây ngừng tim.
- Các cơ quan khác như da, hệ tiêu hóa, hệ thần kinh cũng bị ảnh hưởng, làm tình trạng nặng hơn.
- Nếu không được cấp cứu ngay, người bệnh có thể tử vong trong thời gian ngắn, thẩm chí còn nhanh hơn ở những ca nghiêm trọng.
Theo Tổ chức Dị ứng Thế giới (World Allergy Organization – WAO, 2020), sốc phản vệ ngày càng phổ biến, với tỷ lệ ước tính 50-200 ca/100.000 dân/năm. Điều đáng lo ngại là các trường hợp hầu hết diễn ra ở ngoài Bệnh viện – nơi không có các Bác sĩ và thuốc cấp cứu, khiến nguy cơ tử vong cao hơn.
Nguyên nhân gây Sốc phản vệ
Sốc phản vệ có thể xuất hiện ở bất kì người nào, bất kì độ tuổi nào và nguyên nhân cũng rất đa dạng. Dưới đây là các nguyên nhân thường gặp nhất:
- Thức ăn
Đây là nguyên nhân phổ biến hàng đầu ở trẻ em. Một số loại thực phẩm có khả năng gây dị ứng mạnh:
- Hải sản: tôm, cua, cá biển,…
- Đậu phộng, hạt cây (hạnh nhân, hạt điều, quả óc chó),…
- Sữa bò, trứng gà,…
- Một số loại trái cây: chuối, kiwi, xoài…
Ở Trẻ, phản ứng thường xuất hiện chỉ sau vài phút đến vài giờ sau khi ăn, đôi khi ngay trong lần đầu tiếp xúc.
- Thuốc
Đây là nguyên nhân chính ở người lớn. Những loại thuốc dễ gây sốc phản vệ:
- Kháng sinh, đặc biệt là nhóm penicillin và cephalosporin.
- Thuốc giảm đau, hạ sốt như aspirin, ibuprofen, NSAIDs (Thuốc chống viêm không steriod).
- Thuốc gây mê, thuốc cản quang khi chụp X-Quang hoặc CT.
Một số trường hợp chỉ cần một liều thuốc rất nhỏ cũng có thể gây phản ứng nguy kịch.
- Nọc côn trùng
- Ong, ong vò vẽ, ong bắp cầy,…
- Kiến lửa, bò cạp,…
Nọc độc đi thẳng vào máu có thể gây phản ứng toàn thân cực nhanh, đặc biệt nguy hiểm ở vùng nông thôn, nơi xa cơ sở Y tế.
- Các yếu tố khác
- Mủ cao su (latex) trong găng tay y tế, bóng bay,…
- Một số loại vắc-xin hoặc chế phẩm sinh học.
- Mỹ phẩm, hóa chất, thậm chí luyện tập thể dục sau khi ăn một số thực phẩm (Gọi là sốc phản vệ do gắng sức liên quan đến đồ ăn).
Dấu hiệu nhận biết Sốc phản vệ
Triệu chứng thường khởi phát trong vòng vài phút đến 1 giờ sau khi tiếp xúc với dị nguyên. Một số người phản ứng cực nhanh, chỉ trong vài chục giây.
- Biểu hiện trên da
- Ngứa toàn thân, nổi mề đay mảng lớn
- Da đỏ bừng, cảm giác nóng rát
- Sưng môi, lưỡi, mặt, mí mắt => đây là dấu hiệu cảnh báo sớm.
- Biểu hiện hố hấp
- Nghẹn cổ họng, cảm giác bị bó chặt lòng ngực.
- Khó thở, thở rít, khò khè.
- Giọng khàn, ho kéo dài.
- Đây là dấu hiệu nguy hiểm nhất vì có thể dẫn tới ngạt thở chỉ trong vài phút.
- Biểu hiện tim mạch
- Huyết áp tụt nhanh, mặt tái nhợt.
- Vã mồ hôi, choáng váng.
- Tim đập nhanh, loạn nhịp, sau đó có thể ngừng tim.
- Biểu hiện tiêu hóa
- Đau bụng dữ dội, quặn thắt.
- Buồn nôn, nôn mửa.
- Tiêu chảy đột ngột.
- Biểu hiện thần kinh
- Lo lắng, bồn chồn không rõ nguyên nhân.
- Choáng, mất ý thức nhanh chóng.
- Nếu không cấp cứu kịp thời: ngừng tim à ngừng thở trong thời gian ngắn.
Cách xử lý Sốc phản vệ
- Nguyên tắc vàng
Ba từ khóa nguyên tắc vàng: Nhanh chóng – Chính xác – Đúng thuốc.
Trong Sốc phản vệ, Adrenaline (Epinephrine) là thuốc duy nhất có thể cứu sống bệnh nhân.
- Các bước xử trí khẩn cấp
- Gọi cấp cứu ngay (115): mô tả rõ ràng “nghi ngờ sốc phản vệ”.
- Tiêm adrenaline càng sớm càng tốt:
- Dùng bút tiêm tự động (Epipen) hoặc tiêm vào mặt ngoài bắp đùi
- Nếu sau 5 – 15 phút không thấy cải thiện, có thể tiêm lại liều thứ hai.
- Đặt bệnh nhân nằm ngửa, nâng cao chân để tăng tuần hoàn máu về tim và não.
- Giữ đường thở thông thoáng: nới lỏng quần áo, lấy dị vật trong miệng nếu có.
- Nếu bệnh nhân ngừng tim – ngừng thở, lập tức tiến hành hồi sức tim – phổi (CPR)
Lưu ý: Sau khi được tiêm Adrenaline và ổn định, bệnh nhân vẫn phải đến bệnh viện để theo dõi ít nhất 24 giờ, vì Sốc phản vệ có thể tái phát.
Phòng ngừa Sốc phản vệ
- Với người có tiền sử dị ứng
- Khám chuyên khoa Dị ứng – Miễn dịch để xách định tác nhân gây dị ứng.
- Tránh xa hoàn toàn dị nguyên đã biết.
- Thông báo tiền sử dị ứng cho Bác sĩ trước khi dùng thuốc, phẫu thuật, tiêm vắc-xin.
- Với cộng đồng và gia đình
- Người từng bị Sốc phản vệ nên mang theo Epipen hoặc lọ thuốc Adrenaline khi đi xa.
- Người thân cần được hướng dẫn sử dụng bút tiêm Adrenaline.
- Trường học, nhà trẻ, cơ quan, nhà hàng, khu vui chơi nên có kế hoạch cấp cứu sốc phản vệ và hộp thuốc cấp cứu.
- Bệnh viện và Phòng khám cần đảm bảo luôn có sẵn adrenaline.
- Lối sống an toàn
- Đọc kỹ nhãn thực phẩm, tránh ăn đồ ăn có thành phần dị nguyên.
- Thận trọng khi dùng thuốc mới hoặc mỹ phẩm mới.
- Người có tiền sử sốc phản vệ nên đeo vòng tay y tế hoặc thẻ y tế ghi rõ tình trạng dị ứng.
- Khi đi du lịch, luôn mamg theo thuốc dự phòng và ghi chú y tế cá nhân.
Sai lầm thường gặp khi xử lý Sốc phản vệ
Trong thực tế, nhiều trường hợp Sốc phản vệ trở nên nguy kịch hơn chỉ vì người xung quanh xử lý chưa đúng. Một số sai lầm phổ biến gồm:
- Chần chừ, chờ xem tình trạng có tốt hơn hay không rồi mới gọi cấp cứu: Sốc phản vệ diễn biến rất nhanh, mỗi phút trôi qua đều giảm cơ hội sống sót.
- Chỉ cho bệnh nhân uống thuốc chống dị ứng hoặc thuốc hạ sốt: những thuốc này không có tác dụng cấp cứu, chỉ Adrenaline mới có thể sử dụng trong trường hợp này.
- Đặt bệnh nhân sai tư thế: Khi để sai tư thế có thể dẫn tới việc huyết áp tụt nhanh hơn. Tư thế đúng là cần đặt bệnh nhân nằm ngửa và kê cao chân.
- Không đưa bệnh nhân đến bệnh viện để kiểm tra, theo dõi sau khi tiêm Adrenaline: nhiều người nghĩ tiêm xong là đã an toàn, nhưng thực tế Sốc phản vệ có thể tái phát, vì vậy bệnh nhân cần được theo dõi tại bệnh viện ít nhất 24 giờ.
- Việc hiểu rõ những sai lầm này sẽ giúp chúng ta tránh lập lại, đồng thời xử trí đúng ngay từ đầu để tăng cơ hội cứu sống người bệnh.
Lời kết
Sốc phản vệ là một tình huống sinh tử. Tuy cực kỳ nguy hiểm, nhưng nếu được nhận biết sớm và xử trí đúng, đa số bệnh nhân có thể hồi phục hoàn toàn.
- Hãy luôn ghi nhớ:
- Adrenaline là thuốc cấp cứu ưu tiên trong Sốc phản vệ.
- Gọi cấp cứu ngay lập tức.
- Trang bị kiến thức cho bản thân và người thân chính là cách bảo vệ hiệu quả nhất
Trong cấp cứu Sốc phản vệ, mỗi giây phút chần chừ có thể đánh đổi bằng mạng sống. Chủ động hiểu biết và chuẩn bị là cách tốt nhất để bạn có thể cứu chính mình hoặc người thân khi đối diện với tình huống khẩn cấp này.
*(Bài viết mang tính chất tham khảo – Không thay thế cho việc chẩn đoán và điều trị Y khoa)
